Hasła kontekstowe¶

Dość często treść przypisu stanowi nie tyle wyjaśnienie konkretnego słowa czy zwrotu, ale szerszego kontekstu wpisanego w utwór za pomocą aluzji itp.:

• gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy --- mowa o udziale Wokulskiego w powstaniu styczniowym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Bolesław Prus używa w tym miejscu języka ezopowego, czyli nie mówi wprost o powstaniu styczniowym, a jedynie sugeruje czytelnikowi utajone treści. Języka ezopowego używali pisarze, by uniknąć ingerencji cenzury.

• Oszukały sie króla tessalskiego córy (...) --- nawiązanie do opowieści z mit. gr. o zemście Medei za krzywdy, które wyrządził jej król tessalski Pelias. Medea przekonała córki króla, że ich ojciec odrodzi się młody, gdy poćwiartują go i ugotują w kotle z cudownymi ziołami. Pelias się nie odrodził, przerażone swą zbrodnią córki udały się na wygnanie.

Niekiedy kontekst wymaga nie tylko wyjaśnienia, ale i korekty, którą podajemy po wyjaśnieniu np.:

• nominalizm --- Żeromski nazywa poglądy społeczne Abramowskiego nominalizmem, chcąc zaznaczyć, że miały one charakter utopijny, że były ,,snem na jawie" (łac. somnium vigilantis); tak określił scholastykę średniowieczną, według świadectwa Kallimacha, pierwszy polski humanista Grzegorz z Sanoka (zm. 1477). W myśl takiej intencji należało jednak poglądy Abramowskiego porównać nie z nominalizmem, lecz raczej z przeciwstawnym mu prądem w scholastyce, z tzw. realizmem średniowiecznym, który przyznawał obiektywne istnienie uniwersaliom (tj. pojęciom ogólnym), mającym stanowić jak gdyby idealne pierwowzory konkretnych przedmiotów. Natomiast nominalizm głosił, że uniwersalia nie posiadają samodzielnego bytu, są tylko nazwami (nomina) konkretnych przedmiotów pojedynczych. Żeromski użył tu terminu ,,nominalizm" dla oznaczenia sposobu myślenia analogicznego przez swą ,,nierealność" właśnie do realizmu średniowiecznego.