Wyjaśnienia słów i wyrażeń w języku polskim¶

Przykłady gwary¶

Mogą być to wyjaśnienia najprostsze, podające znaczenie zgodne z językiem ogólnym:

kajsi (gw.) --- gdzieś.

jechał tyli świat (gw.) --- jechał z tak daleka.

Można w wyjaśnieniu uwzględnić pełniejsze wyjaśnienie formy, z którą mamy do czynienia w tekście, np.:

kabyśwa (gw.) --- gdzie byśmy; ka: gdzie, --śwa to końcówka tzw. liczby podwójnej, dziś nieistniejącej.

caszy (gw.) --- większość gwar polskich cechuje tzw. mazurzenie, tj. wymowa spółgłosek: s, z, c, dz zamiast ogólnopolskich: sz, ż, cz, dż, a więc ,,casy" zamiast ,,czasy". Jednak u ludzi wywodzących się ze wsi, pojawia się, w obawie przed mazurzeniem, skłonność do wymawiania: sz, cz, ż, dż, nawet w takich miejscach, gdzie w języku poprawnym występuje: s, c, z, dz (tzw. szadzenie), dlatego dozorca mówi ,,caszy".

Przykłady wyrazów i zwrotów staropolskich¶

kwoli (starop.) --- ze względu na, z powodu.

wykną przestawać na male --- przywykają poprzestawać na małym tj. unikać zbytku.

W przypadku staropolszczyzny pewien problem może stanowić ustalenie formy podstawowej wyjaśnianego wyrazu, w czym może pomóc internetowy słownik:
www.staropolska.pl
Najczęściej jednak trzeba sięgnąć do dobrego wydania książkowego.
Częściej niż w innych przypadkach należy wskazać konkretną formę wyrazu, która pojawia się w tekście i określić ją:

frasunk a. frasunek (starop.; tu forma lm: frasunki) --- zgryzota, smutek, strapienie.

ująć (tu forma 3 os. lp r.m.: ujął) --- chwycić.

żądze (starop. forma D. lp) --- żądzy.

praszczę (starop.; tu forma lm: praszczęta) --- cienki pręt, rózga do bicia; tu: udręczenie, bieda, opały.

pohaniec (tu forma W. lp: pohańcze) --- poganin, barbarzyńca.

Przykłady innych form wymagających wyjaśnienia: form zniekształconych, dawnych, charakterystycznych dla języka utworu lub autora, neologizmów¶

w dawnej trwać kolei --- iść utartym szlakiem, od dawna wytyczoną drogą; kolej (daw.): ślad, zostawiona na drodze przez jadący wóz; koleina.

żagwić się (neol.) --- czas. utworzony od rzecz. żagiew (płonący kawał drewna; pochodnia), synonim: płonąć.

Uwaga! W tej podgrupie wyrazów objaśnianych spotkamy się z przypadkami, w których nie podajemy formy podstawowej, ponieważ objaśniamy właśnie pewną szczególną formę wyrazu:

rozciągniony --- dziś popr.: rozciągnięty.

pinij --- dziś popr.: pinii. Pinia: rodzaj sosny, występującej w krajach basenu Morza Śródziemnego.

kontrolerowie --- dziś końcówka -owie w M. lm przysługuje nazwom osób szacownych (profesorowie, senatorowie), w pozostałych zaś wypadkach stosuje się końcówkę -rzy (dyrektorzy, kontrolerzy).

gryfowie --- dziś popr. forma M. lm: gryfy, mit. ptaki posiadające duże skrzydła, orle dzioby i tułowia lwa były strażnikami złota na pustyniach północnych Indii czy też w Arabii.

Serce roście patrząc (starop.) --- serce rośnie, gdy się patrzy.