Wyjaśnienia wyrazów i zwrotów obcojęzycznych lub mających obcy źródłosłów¶

W tekstach możemy spotkać się z wyrazami lub zwrotami wziętymi bezpośrednio z obcego języka i wówczas wskazujemy w nawiasie język źródłowy, np. łac. - łacina, fr. - francuski itp.:

• circa quartam (łac.) --- około czwartej (godziny).

• brodiaga (ros.) --- włóczęga.

• Warum hast du denn das getan? (niem.) --- więc dlaczego to zrobiłeś?

• esprit d’escalier (fr.) --- odpowiedź przychodząca poniewczasie, spóźniony dowcip.

W nawiasie obok wskazanego w skrócie języka źródłowego mogą pojawić się dodatkowe informacje, np. kiedy mamy do czynienia ze zwrotem przysłowiowym lub gdy znaczenie dosłowne odbiega od powszechnie stosowanego przenośnego:

• Sit tibi terra levis (łac. przysł.) --- niech ci ziemia lekką będzie.

• in spe (łac. dosł.: w nadziei na) --- w (oczekiwanej) przyszłości. Mówi się np. profesor in spe, a więc w najbliższej przyszłości oczekuje się, że osoba, o której mowa, uzyska tytuł profesorski.

Informacje dodatkowe, jeśli nie dotyczą bezpośrednio wyjaśnianego wyrazu lub zwrotu, mogą też pojawić się na końcu przypisu, właśnie jako dodatek czy ciekawostka:

• safes (z ang. safe) --- opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.

Często spotykamy w tekstach nie słowa obce, ale spolszczone wyrazy obcego pochodzenia. W nieco inny sposób wskazujemy wtedy język źródłowy w nawiasie przy wyjaśnianym wyrazie
np. z fr. - z francuskiego itp.:

• dezabil (z fr.) --- ranny albo nocny strój.

• epuzer (z fr.) --- dawniej epuzerem nazywano kandydata do małżeństwa.

• prowentowy kałkuł (z ros.) --- kalkulacje, obliczenia dochodu (tj. prowentu).

W ostatnim przykładzie znaczenie jednego ze słów składowych hasła zostało wskazane w dość swobodny sposób, jednak bez formalnego podawania źródłosłowu. Taka luźniejsza forma jest dopuszczalna jako informacja dodatkowa, podawana po wyjaśnieniu głównego zwrotu.

Jeśli znamy lub sprawdzimy wyraz źródłowy, możemy wskazać go (jako informację dodatkową) obok skrótowej adnotacji dotyczącej języka źródłowego:

• kuraż (z fr. courage) --- odwaga.

• szlachtuz (z niem. Schlachthaus) --- rzeźnia.

• szlafmyca (z niem. schlafen: spać oraz mütze: czapka) --- nakrycie głowy zakładane do snu.

Uwaga! Wskazanie źródłowego słowa jest ważne szczególnie w przypadkach, gdy wyraz może mieć w tym samym brzmieniu zgoła inne znaczenie, np.:

• tren (z fr. train) --- tabory.

• metr (z fr. maître) --- nauczyciel (np. tańca, muzyki).

Często znaczenie wyrazu źródłowego nie pokrywa się ze znaczeniem wyrazu pochodnego, ale stanowi pewnego rodzaju wskazówkę i możemy podać je po dwukropku (nie używamy myślników!) w nawiasie:

• bibosz (z łac. bibo bibere: pić) --- ktoś opiły, nadużywający alkoholu; pijanica.

• floresy (z łac. flores: kwiaty) --- ozdoby, ornamenty przedstawiające motywy roślinne.

Czasem wyraz został zapożyczony z jednego języka (włoskiego czy francuskiego), zaś jego rzeczywiste źródło jest np. łacińskie; możemy wskazać obie tego rodzaju informacje etymologiczne:

• incognito (wł. dosł.: nieznany; z łac. incognitus) --- z utajeniem swego nazwiska lub godności, nieoficjalnie, nie dając się poznać.

W powyższych przykładach wskazanie języka źródłowego i/lub wyjaśnienie znaczenia wyrazu źródłowego stanowi główną treść przypisu. Niekiedy jednak jest to informacja poboczna i dodatkowa, wprowadzająca jedynie do dalszych, bardziej szczegółowych wyjaśnień, np.:

• ab ovo (łac. dosł.: od jajka) --- od początku. Jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach starożytnych Rzymian.

• brewiarz (z łac. breviarium: skrót) --- używana w kościele katolickim księga zawierająca zbiór codziennych modlitw (tzw. liturgię godzin; godzinki).

Jeszcze wyraźniej tę pomocniczą rolę wyjaśnienia źródłosłowu widać na przykładach takich jak poniższe:

• krągła Kallipygos (z gr. kallos: piękny, pyge: pośladki) --- jeden z przydomków Afrodyty oraz jedno z kanonicznych przedstawień bogini oglądającej się do tyłu na swoje pośladki; Afrodyta Kallipygos znaczy dosł. Pięknotyła, o pięknych pośladkach.

• kondotier (z wł. condottiere: najemnik) --- w ten sposób określano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty.

• optymaci (z łac. optimates, od optimus: najlepszy) --- konserwatywne ugrupowanie polityczne w starożytnym Rzymie powstałe w II w. p.n.e.; w jego skład wchodzili członkowie bogatych rodów senatorskich; tu użycie iron., w znaczeniu: śmietanka towarzyska miasteczka.

W powyższych przykładach zasadniczą treścią wyjaśnienia jest definicja pewnego terminu zarówno w znaczeniu ogólnym, jak też w szczególnym zastosowaniu do konkretnego tekstu. Niekiedy aby wyjaśnić właśnie szczególne zastosowanie wyjaśnianego terminu, konieczne jest podanie obcego źródłosłowu dwukrotnie, np.:

• secesja (łac. secessio: wycofanie się, odstąpienie) --- zerwanie (stosunków), odłączenie się (części ziem od reszty jakiegoś kraju) itp., a także: nazwa odrębnego stylu w sztuce na przełomie XIX i XX wieku; Dulskiej chodzi jednak zapewne o scysję z konduktorem, a więc sprzeczkę, konflikt (z łac. scindere: rozszczepiać).

Sytuacje szczególne - przykłady¶

Wskazanie źródła wyrazu obcego może się pojawić w tekście objaśnienia (a nie w nawiasie przy wyrazie lub zwrocie wyjaśnianym) - gdy dotyczy ono jedynie pośrednio objaśnianego słowa lub wyrażenia, np.:

• gwebryjskie świątynie --- świątynie gwebrów; gwebrowie (z pers. ghebr': niewierny) to nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.

Niekiedy wskazanie obcego pochodzenia wyrazu może służyć innym celom, nie jedynie wskazaniu językowego źródła:

• zabezpieczyć --- rusycyzm; pol. znaczenie: zapewnić.