Redakcja „Wolne Lektury”

h1. Wyjaśnienia wyrazów i zwrotów obcojęzycznych lub mających obcy źródłosłów

W tekstach możemy spotkać się z wyrazami lub zwrotami wziętymi +bezpośrednio z obcego języka+ i wówczas wskazujemy w nawiasie język źródłowy, np. łac. - łacina, fr. - francuski itp.: 

* circa quartam (łac.) --- około czwartej (godziny).

* brodiaga (ros.) --- włóczęga.

* Warum hast du denn das getan? (niem.) --- więc dlaczego to zrobiłeś?

* esprit d’escalier (fr.) --- odpowiedź przychodząca poniewczasie, spóźniony dowcip.

W *nawiasie* obok wskazanego w skrócie języka źródłowego mogą pojawić się *dodatkowe informacje*, np. kiedy mamy do czynienia ze zwrotem przysłowiowym lub gdy znaczenie dosłowne odbiega od powszechnie stosowanego przenośnego:

* Sit tibi terra levis (łac. przysł.) --- niech ci ziemia lekką będzie.

* in spe (łac. dosł.: w nadziei na) --- w (oczekiwanej) przyszłości. Mówi się np. profesor in spe, a więc w najbliższej przyszłości oczekuje się, że osoba, o której mowa, uzyska tytuł profesorski.

Informacje dodatkowe, jeśli nie dotyczą bezpośrednio wyjaśnianego wyrazu lub zwrotu, mogą też pojawić się na końcu przypisu, właśnie jako dodatek czy ciekawostka:

* safes (z ang. safe) --- opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.

Często spotykamy w tekstach nie słowa obce, ale *spolszczone wyrazy obcego pochodzenia*. W nieco inny sposób wskazujemy wtedy język źródłowy w nawiasie przy wyjaśnianym wyrazie 

np. z fr. - z francuskiego itp.:

* dezabil (z fr.) --- ranny albo nocny strój.

* epuzer (z fr.) --- dawniej epuzerem nazywano kandydata do małżeństwa.

* prowentowy kałkuł (z ros.) --- kalkulacje, obliczenia dochodu (tj. prowentu).

W ostatnim przykładzie znaczenie jednego ze słów składowych hasła zostało wskazane w dość swobodny sposób, jednak bez formalnego podawania źródłosłowu. Taka luźniejsza forma jest dopuszczalna jako informacja dodatkowa, podawana po wyjaśnieniu głównego zwrotu.

Jeśli znamy lub sprawdzimy *wyraz źródłowy*, możemy wskazać go (jako informację dodatkową) obok skrótowej adnotacji dotyczącej języka źródłowego:  

* kuraż (z fr. _courage_) --- odwaga.

* szlachtuz (z niem. _Schlachthaus_) --- rzeźnia.

* szlafmyca (z niem. _schlafen_: spać oraz _mütze_: czapka) --- nakrycie głowy zakładane do snu.

Uwaga! Wskazanie źródłowego słowa jest ważne szczególnie w przypadkach, gdy wyraz może mieć w tym samym brzmieniu zgoła inne znaczenie, np.:

* tren (z fr. _train_) --- tabory.

* metr (z fr. _maître_) --- nauczyciel (np. tańca, muzyki).

Często znaczenie wyrazu źródłowego nie pokrywa się ze znaczeniem wyrazu pochodnego, ale stanowi pewnego rodzaju wskazówkę i możemy podać je po dwukropku (nie używamy myślników!) w nawiasie: 

* bibosz (z łac. _bibo bibere_: pić) --- ktoś opiły, nadużywający alkoholu; pijanica.

* floresy (z łac. _flores_: kwiaty) --- ozdoby, ornamenty przedstawiające motywy roślinne.

Czasem wyraz został zapożyczony z jednego języka (włoskiego czy francuskiego), zaś jego rzeczywiste źródło jest np. łacińskie; możemy wskazać obie tego rodzaju *informacje etymologiczne*:

* incognito (wł. dosł.: nieznany; z łac. _incognitus_) --- z utajeniem swego nazwiska lub godności, nieoficjalnie, nie dając się poznać. 

W powyższych przykładach wskazanie języka źródłowego i/lub wyjaśnienie znaczenia wyrazu źródłowego stanowi główną treść przypisu. Niekiedy jednak jest to informacja poboczna i dodatkowa, wprowadzająca jedynie do dalszych, bardziej szczegółowych wyjaśnień, np.:

* ab ovo (łac. dosł.: od jajka) --- od początku. Jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach starożytnych Rzymian.

* brewiarz (z łac. _breviarium_: skrót) --- używana w kościele katolickim księga zawierająca zbiór codziennych modlitw (tzw. liturgię godzin; godzinki).

Jeszcze wyraźniej tę *pomocniczą rolę wyjaśnienia źródłosłowu* widać na przykładach takich jak poniższe:

* krągła Kallipygos (z gr. _kallos_: piękny, _pyge_: pośladki) --- jeden z przydomków Afrodyty oraz jedno z kanonicznych przedstawień bogini oglądającej się do tyłu na swoje pośladki; Afrodyta Kallipygos znaczy dosł. Pięknotyła, o pięknych pośladkach.

* kondotier (z wł. _condottiere_: najemnik) --- w ten sposób określano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty.

* optymaci (z łac. _optimates_, od _optimus_: najlepszy) --- konserwatywne ugrupowanie polityczne w starożytnym Rzymie powstałe w II w. p.n.e.; w jego skład wchodzili członkowie bogatych rodów senatorskich; tu użycie iron., w znaczeniu: śmietanka towarzyska miasteczka.

W powyższych przykładach zasadniczą treścią wyjaśnienia jest definicja pewnego terminu zarówno w znaczeniu ogólnym, jak też w szczególnym zastosowaniu do konkretnego tekstu. Niekiedy aby wyjaśnić właśnie *szczególne zastosowanie wyjaśnianego terminu*, konieczne jest podanie obcego źródłosłowu dwukrotnie, np.:

* secesja (łac. _secessio_: wycofanie się, odstąpienie) --- zerwanie (stosunków), odłączenie się (części ziem od reszty jakiegoś kraju) itp., a także: nazwa odrębnego stylu w sztuce na przełomie XIX i XX wieku; Dulskiej chodzi jednak zapewne o scysję z konduktorem, a więc sprzeczkę, konflikt (z łac. scindere: rozszczepiać).

h2. Sytuacje szczególne - przykłady

Wskazanie źródła wyrazu obcego może się pojawić w tekście objaśnienia (a nie w nawiasie przy wyrazie lub zwrocie wyjaśnianym) - gdy dotyczy ono jedynie pośrednio objaśnianego słowa lub wyrażenia, np.:

* gwebryjskie świątynie --- świątynie gwebrów; gwebrowie (z pers. _ghebr'_: niewierny) to nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.

Niekiedy wskazanie obcego pochodzenia wyrazu może służyć innym celom, nie jedynie wskazaniu językowego źródła:

* zabezpieczyć --- rusycyzm; pol. znaczenie: zapewnić.